Warszawski Tryptyk Edukacyjny

Marek Ostrowski

Doskonalenie umysłu

Wiedza jest sprawnością umysłu, który z doznań zmysłowych tworzy subiektywny świat abstrakcyjnych pojęć i doznań. Są one w mniejszym lub większym stopniu odnoszone do realnego świata i weryfikowane w kontakcie z otoczeniem. Sprawdzianem wiarygodności wytworzonego modelu rzeczywistości jest możliwość funkcjonowania organizmu w danym środowisku.

Relacje między sprawnością umysłu przetwarzającego informacje płynące z zewnątrz a fizycznym środowiskiem decydowały o sukcesie ewolucyjnym gatunków i życiu osobników, a w wypadku człowieka również o sukcesie cywilizacyjnym. Znaczenie powiązań między umysłem i jego zdolnościami do myślenia abstrakcyjnego a przestrzenią kształtowało linię rozwoju na wszystkich etapach ewolucji biologicznej aż do poziomu człowieka. Umysł człowieka dzięki rozwiniętym zdolnościom abstrakcyjnego pojmowania rzeczywistości pokonał biologicznie nie tylko barierę grawitacji ziemskiej i próżni kosmicznej, ale także bariery skali kreując na drodze poznania intelektualnego modele świata kwantowego i międzygalaktycznego. Zasiedlił w ten sposób nowe przestrzenie.

Umysł, jako aktywność mózgu, jest uwarunkowany ewolucyjnie i zakodowany genetycznie, ale rozwija się w każdym z nas indywidualnie dzięki stymulacji bodźcami środowiska. Kształtowanie i efektywność działania naszych umysłów zależą od świadomej dbałości o ich rozwój i kondycję - zarówno biologiczną, jak i intelektualną. Uczenie się jest jednym z istotnych elementów rozwijających sprawność umysłową. Jak można jednak efektywnie edukować i edukować się, nie znając zasad podstawowych mechanizmów funkcjonowania naszego mózgu i nie wykorzystując w praktyce ich możliwości?

Na początku jest idea

Idea Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego - należącego do pakietu Projektu Warszawa (patrz ramka obok) - to model projektu jednocześnie naukowego, edukacyjnego, wychowawczego i społecznego, który wiąże sprawność umysłu, w tym wiedzę, z realną przestrzenią najbliżej otaczającą organizm, a więc w ludzkiej skali. Dla uczniów szkół warszawskich taką przestrzenią, w ludzkim wymiarze, jest szeroko pojmowana Warszawa.

Projekt jest przygotowany dla szkół od poziomu podstawowego po uczelnie. Choć mowa jest o szkołach, to należy mieć świadomość, że za kilka lat ich absolwenci, już jako dorośli ludzie, będą zarządzać Warszawą. Program, i jego konsekwencje sięgające w przyszłość, wykraczają więc poza etap bycia uczniem.

Projekt opiera się na założeniu, że uczenie się, czyli aktywowanie sieci neuronów i rozbudowywanie połączeń synaptycznych w mózgu, tworzenie powiązań w postaci prostych relacji, nie powinno być ograniczone do biernej konsumpcji i biernego zapamiętywania informacji, a następnie budowania z nich piramidy wiedzy w oderwaniu od rzeczywistości. Tak zapamiętane informacje w większości przypadków przypominają zbiory zmagazynowane w archiwum, poukładane logicznie, ale statycznie, na regałach, półkach, upakowane w szufladach. Można do nich wprowadzać kolejne informacje uzupełniające dotychczasowe zbiory danych. Zbiór informacji nie oznacza jednak, że potrafi my je zrozumieć i praktycznie wykorzystać ich treść. A jeszcze trudniej w statycznych, uporządkowanych zbiorach spontanicznie tworzyć sieci wzajemnych relacji i powiązań kreujących nowe, nieistniejące dotąd wartości. Wiedza w sprawnych umysłach, ćwiczonych od pierwszych lat życia, powinna dynamicznie tworzyć z innymi informacjami coraz to nowe związki, nie tyle burząc rutynowe uporządkowania, ile poszukując nowych, prowadząc do formułowania twórczych skojarzeń. Uzyskując nowe umiejętności i wiedzę nie powinniśmy przy tym dopuścić do zatracenia dotychczasowych - nabywana wiedza nie powinna spowodować zaniku wrodzonej naturalnej spostrzegawczości, która, bez ustawicznego świadomego ćwiczenia jej, zanika wraz z wiekiem i latami... edukacji. Czynnikiem aktywującym wiedzę i usprawniającym naszą pamięć powinna być m.in. ciągła konfrontacja z rzeczywistością. Uczenie nie powinno ograniczać się więc do gromadzenia wiedzy, ale polegać na ćwiczeniu mobilności umysłu, aktywnego budowania twórczych skojarzeń i korzystaniu ze zdobytych informacji.

W praktyce nauczania szkolnego i akademickiego zbyt często i zbyt duży nacisk kładzie się na zapamiętywanie definicji samych w sobie i w oderwaniu od realnej przestrzeni i doświadczenia. Umysł człowieka jest zdolny do bezpośredniego zapamiętywania abstrakcji, ale nie powinien zatracać związków z realnym światem.

Istota przetwarzania, zapamiętywania, nadawania treści, weryfikowania znaczenia informacji i tworzenia świadomości jest jednym z ciekawszych zjawisk dokonujących się w wydzielonej ze środowiska przestrzeni mózgu. Jednym z procesów uczenia się i zapamiętywania jest tworzenie różnego rodzaju skojarzeń. Mogą to być generowane w umyśle proste, wielosensoryczne asocjacje z informacjami dodanymi: zapamiętanym obrazem, dźwiękiem, zapachem, czy towarzyszącym danej informacji jakimś niezależnym wydarzeniem, bądź logiczne ciągi przyczynowo-skutkowe. Próba powiązania zdobywanej wiedzy z realną przestrzenią zwiększa nie tylko samą sprawność umysłu i zasób wiedzy, ale także pozwala całemu organizmowi na intelektualne i fi zyczne zdobywanie i zasiedlanie przestrzeni. Przestrzeń Warszawy, i dowolnego innego środowiska, w którym żyjemy, trzeba bowiem zdobywać choćby przez jej poznawanie. Nie wystarczy biernie zamieszkiwać.

Mózgowe asocjacje z fizyczną przestrzenią

Projekt Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego i program jego realizacji jest adresowany nie tylko do uczniów szkół warszawskich. Może stanowić uniwersalny model nauczania w powiązaniu z dowolną przestrzenią. Uniwersalizm idei projektu pozwala teoretyczne i abstrakcyjne informacje z lekcji i podręczników aktywizować w umyśle przez wiązanie ich bezpośrednio z rzeczywistą przestrzenią własnego miasta czy regionu - uczy umiejętności korelacji wiedzy podręcznikowej z realnym światem. To nie tylko sposób na weryfikację naszej wiedzy, ale również pomysł na zapamiętywanie i kojarzenie treści informacji z realnymi obiektami, których dotyczą. Celem projektu staje się nie tylko zwiększenie efektywności nauczania, ale jednocześnie wskazanie na praktyczny wymiar zdobytej wiedzy. Dzięki temu uczeń od pierwszych klas powinien mieć również świadomość wartości swojej pracy i to zarówno intelektualnej, jak i emocjonalnej. Pozwala to wyznaczać cele działań i nadawać sens swojej pracy. Towarzyszy temu zwiększenie samodzielności uczniów, budowanie związków z miejscem zamieszkania i w efekcie tworzenie lokalnych społeczności.

Konfrontacja zdobytej wiedzy i wytworzonego w umyśle modelu rzeczywistości z realnym światem jest tym skuteczniejsza, im bardziej różnorodne są zbiory danych i procedury ich przetwarzania. Mówimy wówczas o roli wielowymiarowości informacji. Dlatego w projekcie Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego położony został nacisk również na tworzenie powiązań multidyscyplinarnych. W miejsce atomizacji i specjalizacji wiedzy, a tak przedstawia się nauczanie przedmiotowe, proponowany jest interdyscyplinarny model zagadnieniowy. Taki model edukacji nie narusza i nie ogranicza podstaw programowych obowiązujących w szkołach, do których nauczyciele są przyzwyczajeni. Jest natomiast skuteczniejszym sposobem nauczania.

Powiązanie informacji z przestrzenią przez budowanie sieci powiązań międzyprzedmiotowych, analogicznych do struktury funkcjonowania sieci neuronowych, bo tak organizowane są przedstawione w scenariuszach i skryptach propozycje lekcji, gwarantuje znacznie sprawniejsze i pełniejsze przyswajanie nie tylko wiedzy, ale również dostępu do niej i budowania kompetencji do jej wykorzystania.

Założenia Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego odwołują się nie tylko do inteligencji na poziomie świadomości powstałej w procesie ewolucji zaledwie kilkadziesiąt tysięcy lat temu. Korzystają również z zasobów tej głębszej, najbardziej pierwotnej, ukrytej poniżej progu świadomości, ale odgrywającej niezwykle istotną rolę poznawczą - inteligencji intuicyjnej i emocjonalnej. Ma to duże znaczenie. Powiązania racjonalne rozwijają wiedzę i tworzą w umysłach model rzeczywistości; powiązania emocjonalne z przestrzenią kształtują z kolei lokalny patriotyzm.

Istota projektu i jego relacje z bezpośrednim otoczeniem człowieka - procesami i zjawiskami, które w nim zachodzą, są czynnikiem kształtującym współczesną cywilizację rozwijającą się w powiązaniu z przestrzenią globalną. Realizacja idei projektu procentuje nie tylko twórczą postawą uczniów, ale i świadomością, że przestrzeń należy nie tylko poznać, swobodnie się w niej poruszać, ale również odpowiedzialnie kształtować. Przestrzeń reprezentowana jest zarówno przez rzeczywiste materialne środowisko, wartości kulturowe i społeczne, jak i różne intelektualne sposoby jej prezentacji, m.in. obrazy lotnicze i satelitarne. Zdjęcia lotnicze, w rozumieniu autora projektu, są nie tylko wytworem technicznym i nie ograniczają się do fotogrametrycznej wizualizacji, ale przede wszystkim są sposobem myślenia o przestrzeni. Im wyżej się przy tym wznosimy, tym szersze horyzonty poznania otwierają się przed nami.

W prezentacji idei Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego wielokrotnie przewijają się odniesienia do przestrzeni. Jest ona rozumiana przede wszystkim, choć nie tylko, jako przestrzeń fizyczna - czasoprzestrzeń. Przenosi się to również na koncepcję prowadzenia zajęć. Zajęcia, według założeń Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego, powinny odbywać się nie tylko dosłownie wszędzie, ale mieć charakter ciągły - również w czasie. Nie są ograniczone ani czasowo, ani tematycznie tylko do lekcji w klasie, ale mogą odbywać się praktycznie w każdej przestrzeni: zarówno w drodze do i ze szkoły, podczas niedzielnego spaceru, jak i w trakcie serfowania w sieciach komputerowych. W tak przygotowanej scenografii intelektualnej interdyscyplinarna lekcja trwa całą dobę.

W projekcie istotne jest uświadomienie sobie, że efekty zadań lekcyjnych i domowych są ważnym i samodzielnym, a przede wszystkim praktycznym wprowadzeniem uczniów w poznanie środowiska lokalnego i globalnego. Uczeń nie powinien zapamiętywać informacji - uczeń powinien kształtować swoją wiedzę w powiązaniu z realnym światem w procesach jego poznawania. A nauczyciel powinien być przede wszystkim przewodnikiem, a nie źródłem wiedzy encyklopedycznej.

Informacja obrazowa strategią ewolucji

Idea modelu nauczania i uczenia się proponowana w projekcie Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego została uformowana z jednej strony przez koncepcję informacji obrazowej, jako zjawiska przyrodniczego, które współuczestnicząc w procesie ewolucji biologicznej przyczyniło się w znacznym stopniu do ukształtowania obecnej postaci umysłu człowieka (patrz ramka obok). Z drugiej strony uwzględnione zostały osiągnięcia rewolucji biologicznej i informatycznej zapoczątkowanej na przełomie XX i XXI wieku. Idea ta rozwijała się etapami wiele lat, stopniowo przybierając postać programu edukacyjnego przedstawionego w niniejszym opracowaniu.

Pierwszy etap wprowadzania projektu Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnegozostał zainicjowany w ostatniej dekadzie XX wieku, kiedy do szkół polskich, a szczególnie warszawskich, trafił Atlas zdjęć satelitarnych Polski. Włączenie do programów szkolnych atlasu satelitarnego nastąpiło dzięki wsparciu władz dawnej gminy Warszawa Centrum i Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli. Zajęcia z metodykami, nauczycielami i uczniami odbywały się na terenie całej Polski, a nawet poza jej granicami, podczas kilkuset spotkań, szkoleń, lekcji poprowadzonych przez autora projektu. Potwierdziły ogromny potencjał poznawczy uczniów, zachłanność na wiedzę czerpaną podczas nowocześnie prowadzonych lekcji, sprawność posługiwania się językiem obrazów, niesamowitą spostrzegawczość. Widać to było szczególnie wśród uczniów w niższych klasach szkoły podstawowej. Niestety zdolności te, zamiast być rozwijane w szkołach na kolejnych poziomach nauczania, zanikają wraz z kolejnymi etapami i latami edukacji. Wymieniony atlas satelitarny i koncepcja wykorzystania do celów dydaktycznych zawartych w nim, w części abstrakcyjnych, obrazów lotniczych i satelitarnych jako modelu odwzorowującego przestrzeń, miała swój wydźwięk światowy. Doświadczenia i praktyczne wnioski wyniesione z tego okresu oraz spostrzeżenia z pracy akademickiej - końcowego etapu edukacji uczniów stały się kolejnym filarem obecnego projektu Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego.

Kreatywna edukacja

Przełomy technologiczne, wsparte jednocześnie twórczymi koncepcjami intelektualnymi, wywołują zmiany społeczne. Projekt Warszawa, w tym Warszawski Tryptyk Edukacyjny, jest być może zapowiedzią takich, jak się wydaje nieuniknionych, zmian społecznych. Istotne jest, aby jeszcze podążyła za nimi - odpowiednio szybko - przebudowa mentalności nauczycieli, rodziców, uczniów, administratorów i animatorów życia publicznego.

Zmian tych nie wprowadzi pokolenie, które z takim myśleniem nie miało lub nie ma do czynienia. Dlatego idea Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego, jako wizja przyszłego kierunku rozwoju nauki, wiedzy i zachowań społecznych, a w następstwie egzystencji, jest kierowana od razu do najmłodszego pokolenia, by kształtować od podstaw wzorce jego świadomości i mentalności. Tak przygotowanemu pokoleniu będzie łatwiej wprowadzać dalsze etapy, które samo stworzy. Przewidywanie to jest efektem obserwacji wielokierunkowych zjawisk rewolucji biologicznej i informatycznej, jakie dokonały się w ostatnich dekadach, i prognozowania zmian w programach i metodach edukacji. Rozwój technologiczny i społeczny, w wyniku którego, chyba po raz pierwszy w rozwoju cywilizacji nastąpiła zmiana kierunku przekazywania wiedzy i potomkowie uczą rodziców, wymaga takich przyspieszeń. Powinniśmy świadomie edukować nie tyle obecne pokolenie, ale już teraz, od razu, następne.

Edukacja w kreatywnych projektach przestaje być obowiązkiem - może stać się również przyjemnością i wizytówką nowoczesności. I to jednocześnie, jak w tym przypadku, w powiązaniu z wiedzą o własnym mieście, poczuciem tożsamości i świadomością wpływu na jego rozwój. Zdobyte wiadomości w szkole nie muszą być teoretyczne i pamięciowe, zawieszone w abstrakcyjnej przestrzeni wiedzy. Wszystkie fakty, zadania do rozwiązania i ćwiczenia można, i wręcz należy, łączyć z konkretną rzeczywistą przestrzenią - nie tylko z fizycznymi obiektami czy ulotnymi zdarzeniami, ale również ich umiejscowieniem. Ułatwia to uczniom z jednej strony budowanie asocjacji pamięciowych i ich zapamiętywanie, z drugiej pełniejsze rozumienie treści lekcji. Współczesne osiągnięcie cywilizacyjne - satelitarne i lotnicze zobrazowania przestrzeni, informacje powiązane z nią przez coraz powszechniej dostępny system globalnego pozycjonowania danych (GPS, GIS) są już obecnie nie tylko szeroko używanym narzędziem zdobywania, wykorzystywania i utrwalania wiedzy, ale przede wszystkim sposobem życia i funkcjonowania w nowoczesnym społeczeństwie.

Szkoły powinny wyposażyć uczniów nie tylko w podstawowy zasób wiedzy, ale również umiejętność jej zdobywania i korzystania z jej potencjału w połączeniu z możliwościami, które tworzą współczesne technologie. Inaczej wiedza wyniesiona ze szkoły staje się piękną, ale mało użyteczną sprawnością, która nie pozwalając czynnie korzystać i uczestniczyć w rozwoju cywilizacyjnym, skutkuje zacofaniem.

Korzystając z możliwości, które niesie informacja obrazowa, obrazy lotnicze i satelitarne można potraktować nie tylko jako źródło danych, o czym była mowa wyżej, ale również jak plansze odwzorowujące symbolicznie realną przestrzeń, na których mogą rozgrywać się lekcje. Lekcje w takich przypadkach nie "odbywają się", ale rozgrywają - w programach lekcji pojawiają się nowe elementy strategii.

W przedstawionym projekcie i przygotowanych konspektach zarysowano przykładowe możliwości twórczego prowadzenia lekcji na podstawie obrazów lotniczych i satelitarnych, reprezentujących rzeczywistą przestrzeń, w tym konkretnym wypadku - metropolii warszawskiej. Propozycje takich lekcji odnoszą się do zagadnień z kilkunastu przedmiotów wykładanych w szkołach: biologii, przyrody, chemii, fi zyki, geografi i, historii, informatyki, języka polskiego, języków obcych, matematyki, plastyki, wiedzy o społeczeństwie, wiedzy o kulturze, edukacji ekologicznej. Niektóre scenariusze tworzą cykle tematyczne, dotyczące szerszego zagadnienia, np. starorzeczy Wisły. Nauczyciel może dowolnie wybrać jeden lub więcej wątków tematycznych, by utrwalić uczniom zdobytą wiedzę. Aby móc czynnie korzystać z obrazów lotniczych i satelitarnych, podstawowego źródła informacji o przestrzeni - dziś, w nowoczesnych społeczeństwach - konieczne jest zrozumienie zasad czytania treści takich obrazów. Umiejętność czytania obrazów - to znaczy zdolność rozpoznawania znaków i budowania z nich większych jednostek obrazowych, a następnie nadawania im treści - jest obecnie tak samo niezbędna, jak powszechna znajomość języka angielskiego czy umiejętność prowadzenia pojazdów i powinna być jednym z warunków ukończenia kolejnych stopni edukacji. Osiągnięcie umiejętności czytania obrazów zapewnia Warszawski Tryptyk Edukacyjny.

Cele i efekty

Cele, które stawia sobie projekt Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego, dotyczą następujących zagadnień:

• mechanizmów poznawczych (umiejętności dostrzegania i formułowania pytań)
• strategii poznawczych (w tym kreatywności, inspiracji, działań twórczych)
• powiązania wiedzy bezpośrednio z przestrzenią Warszawy (lub przestrzenią danego regionu dla innych szkół, które będą zainteresowane wprowadzeniem projektu na swoim terenie)
• rozszerzania przestrzeni, w których uczeń zdobywa i utrwala wiedzę, poza szkołę czy dom, na cały obszar miasta
• budowania nowych relacji między uczniami, nauczycielami i rodzicami oraz miejscowością, z którą są związani.

W ramach wymienionych zagadnień można wyróżnić wiele problemów szczegółowych, wśród nich:

• wypracowanie i wprowadzenie nowych mechanizmów twórczego uczenia się
• wprowadzenie do procesu nauczania najnowszych światowych technologii, w tym technologii informatycznych, i nowoczesnej wiedzy nie tylko z konkretnego przedmiotu, ale również znajomości tego, czym jest wiedza, wynikającej z najnowszych osiągnięć neurobiologii i psychologii: czym jest, jak można nią sprawnie zarządzać i wykorzystywać spełniając podstawowe kryterium ewolucji człowieka w poznawaniu i skutecznym - fizycznym i intelektualnym - zasiedlaniu nowych obszarów
• uświadamianie i uczenie, czym i jaka jest wartość wiedzy zdobytej w szkole
• zrozumienie znaczenia wiedzy zdobytej samodzielnie
• tworzenie czynników integracji uczniów z miastem
• ćwiczenie umiejętności gromadzenia, sortowania, porządkowania, wartościowania, weryfikacji i selekcjonowania informacji (wiedzy)
• wprowadzenie nowatorskich sposobów uczenia, uczenia się i zapamiętywania informacji poprzez wiązanie jej z fizyczną przestrzenią Warszawy
• tworzenie innowacyjnych, partnerskich, zespołów w często nowych relacjach: uczeń - uczeń, uczeń - grupa, uczeń - nauczyciel, nauczyciel - nauczyciel, uczeń - rodzice, uczeń - społeczność Warszawy, uczeń - fizyczna przestrzeń miasta. Relacje te mają charakter wielodyscyplinarny, wielokulturowy, nieograniczony relacjami czasowymi i pokoleniowymi
• uczenie samodzielności myślenia, działania oraz odpowiedzialności za swoje czyny
• rozszerzenie procesów edukacji poza obszar szkoły i domu bezpośrednio w fi zyczną przestrzeń miasta (regionu)
• tworzenie nowych form organizacji nauczania w powiązaniu z rzeczywistą przestrzenią
• aktywne utrwalanie wiedzy nawet podczas przypadkowych kontaktów z wybranymi znacznikami przestrzeni (każdorazowe przejście koło znacznika przestrzeni, np. obiektu, pomnika, budynku, placu, mostu, instytucji wywołuje z pamięci i ponownie utrwala wiadomości, z którym zostały wcześniej powiązane)
• budowanie lokalnego patriotyzmu jako elementu globalnej kultury.

Powyższe cele, tak skrótowo i deklaratywnie sformułowane, nie mogą być na tym etapie w pełni czytelne. Ważne jest zrozumienie, co się pod nimi kryje, sposób i skuteczność ich wprowadzania. Ukonkretniają się i stają się bardziej zrozumiałe po zapoznaniu się z treścią zarówno scenariuszy zajęć, jak i mniej formalnych, ale bardziej inspirujących skryptów, zebranych w obu tomach materiałów metodycznych. Ale naprawdę to dopiero uczniowie i nauczyciele są zdolni nadać im prawdziwą wartość.

Istotny wydaje się fakt, że w projekcie Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego nauczyciel z typowego wykładowcy staje się dyskretnym partnerem i opiekunem, czy też, jak wspomniano wcześniej, przewodnikiem wspierającym ucznia w jego samodzielnej pracy. Uczeń powinien od początku uczyć się sam, tak jak każdy z nas samodzielnie uczy się chodzić, korzystając z pomocy jedynie na początku. Ciężar uczenia powinien być przenoszony z nauczyciela na ucznia. Na nauczycielu spoczywa odpowiedzialność za zdobycie wiedzy przez uczniów. Uczeń będzie zdolny uczyć się sam, gdy będzie nauczony, ile jest warta jego wiedza i jej wykorzystanie. Na pewnym etapie nauczania nauczyciel powinien więc być również trenerem, który uczy strategii osiągania sukcesów. W założeniach projektu uczeń włącza do swojej pracy również rodziców, budując dzięki temu silniejsze więzi rodzinne i międzypokoleniowe.

Warto również zwrócić uwagę na znaczenie w tym projekcie zespołowych relacji nauczyciel - nauczyciel, a w zasadzie na związki między poszczególnymi przedmiotami/lekcjami. To jedna z wielu istotnych form współpracy, na której opiera się idea Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego.

Nauczanie zagadnieniowe

Wiedza ucznia nie powinna dzielić się w archaiczny sposób na przedmioty: biologię, fizykę, matematykę, chemię czy znajomość języka obcego itd., a w jego mózgu nie powinna utrwalać się segregacja wiedzy na pojęcia dyscyplinarne, często bez wzajemnych powiązań. Odwrotnie: biologia, fizyka, matematyka powinny być jedynie różnymi drogami osiągania wspólnego celu. Jest nim jedna: materialna, intelektualna, ekonomiczna i duchowa spójność między wiedzą (subiektywnym modelem rzeczywistości) a realnym światem. Poszczególne przedmioty powinny stać się jedynie furtkami, przez które jest wprowadzana do mózgu stosowna wiedza ze specyfi cznym językiem i często odmiennym sposobem myślenia, zależnym od dyscypliny. Wiedza wprowadzona różnymi ścieżkami powinna w umysłach przeradzać się w spójną całość.

W przedstawionych scenariuszach, z związku z ich formalizmem metodycznym, przeważa nadal podejście jednoprzedmiotowe, choć wymagają one współpracy nauczycieli z wielu przedmiotów, czyli przedstawiania zagadnienia z punktów widzenia różnych specjalności. Natomiast w skryptach (które ukażą się w kolejnym tomie) dominuje podejście tematyczne nad przedmiotowym - ważne jest zagadnienie i poszukiwanie sposobów twórczego rozwiązania, a nie pojedynczy przedmiot.

Ale to tylko część idei Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego. Istotne jest, aby szkoła nie tylko uczyła umiejętności i kształciła zdolności do gromadzenia wiedzy, ale przede wszystkim kształtowała umiejętności korzystania z jej zasobów i, co wspomniano, nadawania jej wartości - również w działaniu. Te zagadnienia praktycznie nie są realizowane w programach szkolnych. W wyniku tego uczniowie nie budują więzi emocjonalnych i racjonalnych z rzeczywistą przestrzenią, co w perspektywie przejawia się również brakiem odpowiedzialności za przyszłość szeroko pojętego globalnego środowiska: przyrodniczego, kulturowego i społecznego.

Warszawski Tryptyk Edukacyjny jest przeznaczony dla uczniów o różnych predyspozycjach, zdolnościach i poziomie intelektualno-emocjonalnym. Dla wszystkich jednak podstawą wiedzy o świecie są uniwersalne procesy przetwarzania informacji obrazowej. Obraz nie jest prostym zmysłowym postrzeganiem przestrzeni, ale jej intelektualnym wyobrażeniem. Dlatego tak duże znaczenie w projekcie jest przywiązywane do:

• ćwiczenia umiejętności pozyskiwania informacji ze środowiska poprzez obraz (w tym umiejętności i skuteczności patrzenia)
• wiedzy o przetwarzaniu informacji w mózgu aż do poziomu tworzenia pojęć
• umiejętności wypowiadania się (plastycznego, werbalnego czy w formie działań w przestrzeni).

Dwa Tryptyki Warszawskie: albumowy i edukacyjny

Podstawą scenariuszy i skryptów są obrazy lotnicze: zarówno fotomapy, jak i zdjęcia lotnicze zebrane w trzech tomach Tryptyku Warszawskiego oraz fotomapa Warszawy dostępna pod adresem: www.samper.pl (ortofotomapa 2001 - Obrazowa Baza Danych Varsovia.pl).

Obrazy lotnicze i opracowana na ich podstawie obrazowa mapa reprezentują rzeczywistą przestrzeń wybranego miasta. Są nie tylko bezpośrednim źródłem informacji o Warszawie, ale również narzędziem pozwalającym dostrzec różnicę między podświadomym (emocjonalnym, intuicyjnym) a świadomym (racjonalnym) odbiorem informacji oraz informacji o możliwościach interpretacji i budowania subiektywnego modelu wiedzy.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że albumy Tryptyku Warszawskiego, do których odwołuje się projekt, należą do innej kategorii publikacji niż Warszawski Tryptyk Edukacyjny.

Albumy są unikatowym zbiorem kilkuset obrazów lotniczych Warszawy wybranych z kilkudziesięciu tysięcy znajdujących się w archiwum autora. Oprócz zdjęć współczesnych w albumach znalazły się również przykłady zdjęć Warszawy, której już nie ma: z roku 1926, 1935 i 1945. To ogromny materiał źródłowy wiedzy o Warszawie, który w sprawnych umysłach może być wykorzystany na wiele sposobów.

Umieszczenie zdjęć w wybranym tomie nie jest oparte na prostym podziale geograficznym bądź czasowym. Albumy Tryptyku Warszawskiego, zawarte w nich obrazy lotnicze i komentarze, odnoszą się do dwóch podstawowych kategorii poznawania przestrzeni na drodze:

• wnioskowania dedukcyjnego (analizy informacji). Ogarniając całość przestrzeni "jednym rzutem oka" próbujemy dostrzec i zrozumieć funkcjonowanie poszczególnych składowych. Ten sposób analizy reprezentuje sobą Spojrzenie Warsa;
• wnioskowania indukcyjnego (syntezy informacji). Chodząc po mieście, gromadząc w naszej pamięci szczegóły próbujemy stworzyć sobie wyobrażenie całości przestrzeni, która, gdyby nie zdjęcia lotnicze lub satelitarne, i tak nie byłaby dostępna w całości dla umysłu człowieka. Ten sposób syntezy i budowania modelu przestrzeni, w której mieszkamy, reprezentuje sobą Oblicze Sawy.

Tom trzeci Pokolenie Varsovia.pl nie zajmuje się wnioskowaniem i analizą obrazu przestrzeni tworzącego się w naszych umysłach, ale zwraca uwagę przede wszystkim na kreatywność umysłów, twórcze działania i umiejętność praktycznej realizacji celów. Koncentruje się na wartości aktywnego, pełnego pasji projektowania i realizacji własnych pomysłów i marzeń. Pokazuje, jaka jest wartość wiedzy. Jest on dedykowany młodym umysłom bez względu na wiek.

Albumy Tryptyku Warszawskiego, będące podstawą programu edukacyjnego, są więc nie tylko zbiorem zdjęć lotniczych służących jako merytoryczny materiał źródłowy do lekcji. Jednocześnie mają skutecznie stymulować tworzenie emocjonalnych i intelektualnych związków z przestrzenią naszego miasta - tworzyć pokolenie obywateli związanych z Warszawą. Dlatego warto wykorzystywać je na zajęciach w warszawskich szkołach.

Projekt Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego jest z kolei przede wszystkim ideą edukacyjną. Ale nie tylko. Jest on jednocześnie procedurą poznawczą opartą na triadzie: widzę - analizuję (myślę) - działam, czyli trzech etapach zmysłowego pozyskiwania informacji o środowisku i jej intelektualnego przetwarzania.

Zestawienie tych dwóch różnych Tryptyków i mechanizmów przetwarzania informacji, które sobą reprezentują, prowadzi do lepszego zrozumienia zasad poznawania rzeczywistości i świadomego budowania jej wyobrażenia.

Triada poznawcza: WIDZĘ - ANALIZUJĘ (MYŚLĘ) - DZIAŁAM

Proces przekształceń informacji obrazowej, będący podstawą Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego, opisany ciągiem etapów: dostrzegam sensorycznie - analizuję - interpretuję - wnioskuję - podejmuję decyzję - i działam, jest głęboko zakorzeniony i powtarza się na wszystkich etapach i poziomach ewolucji. Te właśnie procesy kształtowały rozwój gatunków w procesie ewolucji biologicznej i doprowadziły w konsekwencji do powstania świadomości, a w niej budowania świata idei. W trakcie rozwoju biologicznego ukształtował się nasz umysł, samoświadomość i wytwór aktywności człowieka - cywilizacja, w której żyjemy. Informacja obrazowa w zasadzie decyduje, z czego nie zdajemy sobie często sprawy, nie tylko o możliwościach percepcji przestrzeni, ale o tym, jak wygląda świat stworzony/wykreowany w naszych mózgach. Ciąg: widzę - analizuję - działam w konsekwencji wręcz determinuje nasze wyobrażenie i, co za tym idzie - pojmowanie rzeczywistości.

Wprowadzenie Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego do procesu dydaktycznego pomaga nie tylko w zdobywaniu i zapamiętywaniu informacji, ale w równym stopniu stwarza możliwości poszerzania naszej wiedzy o świecie i budowy bardziej świadomego i racjonalnego jego wyobrażenia. Można nawet przyjąć, że w Warszawskim Tryptyku Edukacyjnym przekazywanie informacji i gromadzenie wiedzy jest wyprzedzane przez kształtowanie nowych kompetencji: jak uzyskiwać wiedzę i jak nią zarządzać.

Konsekwencją procesu dokonującego się w naszych mózgach: widzę - myślę - działam jest zespół cech nadawanych materii i jej postaciom wyrażanych ciągiem: forma - treść - wartość. To bardzo inspirująca zależność.

Warszawski Tryptyk Edukacyjny, łącząc abstrakcyjną i teoretyczną wiedzę pod-ręcznikową z konkretnym, i co ważne, realnym obiektem jednoznacznie zlokalizowanym w przestrzeni, pozwala łatwiej zapamiętywać wiadomości przekazywane podczas lekcji. Pamięć skojarzeniowa jest jednym z ważnych i często niedocenianych elementów uczenia i utrwalania zdobytych wiadomości. Ponadto w wielu przypadkach pogłębia sens zdobywania wiedzy, znajdując dla niej bezpośrednie zastosowanie.

Edukacja oparta na szablonowym, pamięciowym uczeniu się jest w znacznym stopniu nieproduktywna. Ucząc faktów nie uczy podstawowych elementów niezbędnych w kształtowaniu inteligencji: umiejętności postrzegania, zdolności do analizy i wyciągania wniosków. Ich efektem powinny być skuteczne działania, które są z jednej strony weryfikacją wiedzy, z drugiej zaś udziałem w życiu społecznym.

Warszawski Tryptyk Edukacyjny pobudza aktywność intelektualną i społeczną uczniów wykorzystując platformę obrazową zdjęć lotniczych i satelitarnych reprezentujących rzeczywistą przestrzeń. Praca w tym projekcie polega nie tylko na wypracowywaniu zdolności do wnioskowania, ale jednocześnie uczy spostrzegawczości i kreuje większe możliwości integracji teoretycznej wiedzy z fi zycznym środowiskiem.

Choć sama wiedza (zarówno jednostkowa, jak i społeczna) jest pojęciem subiektywnym i abstrakcyjnym, pozwala jednak na kontakt i praktyczne funkcjonowanie w fizycznej rzeczywistości. Jest to jedna z ciekawszych interakcji, ale tym bardziej istotne jest kształtowanie w uczniach umiejętności rozróżnienia obu bytów i zarazem umiejętności budowania wzajemnych relacji między wiedzą a realną czasoprzestrzenią. Program Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego pozwala uświadomić uczniom mechanizmy świadomego oddzielania tego, co widzę spontanicznie i naturalnie (wrodzonej spostrzegawczości) od tego, co wiem i umiem nazwać (czyli nabytej wiedzy). Często widzenie, poddane silnej presji naszego umysłu i posiadanych wiadomości, jest kalekie lub wręcz fałszywe. Niejednokrotnie w treść analizowanego obrazu zmysłowego jest wpisywany bowiem zasób naszej wiedzy, z czego większość osób nie zdaje sobie sprawy. Widzimy wówczas nie to, co istnieje naprawdę, ale z przekonaniem to, co chcemy zobaczyć lub wiemy, że zobaczymy. Włączenie w program edukacyjny racjonalnego patrzenia jest jego kolejną wartością.

Ciąg aktywności: widzę - analizuję - interpretuję, będący konsekwentnie podstawą przygotowanych scenariuszy i skryptów, wywołuje wiele nowych procesów heurystycznych dokonujących się w naszym mózgu na różnych poziomach przetwarzania informacji. Pozwala więc analizować nie tylko treść zdjęcia, ale jednocześnie świadomie badać narzędzie poznawcze, czyli udział i funkcjonowanie naszego mózgu w procesie percepcji informacji i jej kolejnych przetworzeń.

Warszawski Tryptyk Edukacyjny oparty na satelitarnych i lotniczych obrazach przestrzeni to przepustka do obywatelskiego społeczeństwa nowoczesnych technologii, budowanego dzięki Internetowi od poziomu lokalnego po globalny, a jednocześnie silnie emocjonalnie związanego ze swoją małą lokalną ojczyzną. Szkoły i procesy kształcenia nie powinny pozostawać w tyle, bo tracą na tym kolejne pokolenia uczniów. Poszukując różnych innowacyjnych form powinniśmy nie tylko nadążać, ale może, tam gdzie jest to możliwe, choć w części wyprzedzać tendencje światowe stając się wzorcem dla innych. Warto też pamiętać, że wkrótce uczniowie pod wieloma względami zaczną przerastać i wyprzedzać nauczycieli. Wykorzystując narzędzie informacji obrazowej Warszawski Tryptyk Edukacyjny ma szansę stać się jednym z tych modeli kształcenia, w których uczeń staje się partnerem nauczyciela i uczy się - dzięki eksperymentowaniu w skali lokalnej - odpowiedzialności za swoje działania w skali globalnej.

W przedstawianiu idei Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego do tej pory dominował jeden punkt widzenia - z pozycji sprawności umysłu ucznia w zdobywaniu, zapamiętywaniu i wykorzystywaniu zdobytej wiedzy. Warto na projekt spojrzeć również z drugiej strony - z pozycji przestrzeni, czyli korzyści dla Warszawy i społeczeństwa tworzącego wspólnotę danego regionu. Projekt Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego kształci pokolenie aktywnych obywateli, którzy związki z miastem wynoszą nie tylko z domu czy podwórka, ale również w sposób świadomy ze szkoły. Dzięki pracy (uczeniu się) od razu w przestrzeni miasta uczeń wszechstronnie poznaje Warszawę, stając się nie tylko wrażliwym i spostrzegawczym obserwatorem, ale i świadomym budowniczym miasta i jego wizerunku.

Marek Ostrowski
varsavianista
Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski
członek Komitetu Badań Kosmicznych i Satelitarnych
Polskiej Akademii Nauk
Projekt powstał w ramach działalności
Samodzielnej Pracowni Informacji Obrazowej SCI-ART
e-mail: samper@samper.pl

Korzystanie ze scenariuszy i skryptów
Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego

Marek Ostrowski

Scenariusze lekcji zostały przygotowane wyłącznie przez nauczycieli i doradców metodycznych zgodnie z formalnymi wymaganiami dydaktycznymi przygotowywania konspektów lekcji. Zawierają opis z określeniem edukacyjnych celów lekcji, wymienionych środków dydaktycznych i proponowanych metod pracy. W dalszej kolejności został przedstawiony przebieg lekcji. Do niektórych scenariuszy dołączone zostały karty pracy uczniów. Zakończeniem lekcji jest podsumowanie, czego uczniowie nauczyli się i jakie umiejętności nabyli lub udoskonalili.

Scenariusze zostały napisane w sposób tradycyjny, zgodnie z treściami nauczania konkretnego przedmiotu, a nie, jak w skryptach proponowanych w kolejnych tomach, z wybranego zagadnienia. Choć warto dostrzec, że pojawiają się w nich odniesienia do innych przedmiotów - takie furtki, przez które autor scenariusza (lekcji) kontaktuje się z nauczycielami z innych przedmiotów. Możliwości wykorzystania wybranych fragmentów scenariusza podczas lekcji z innych przedmiotów zostały zaznaczone kolorami ma marginesach stron.

Scenariusze zajęć powstały w wyniku współpracy nauczycieli i metodyków z autorem Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego. Scenariusze zamieszczone w tym tomie, zarówno ich treści, jak i formy prezentacji, należy traktować jako propozycje. Stanowią one punkt wyjścia do stworzenia na ich podstawie jeszcze lepszych, a przede wszystkim dostosowanych do potrzeb konkretnej lekcji, poziomu klasy, zainteresowań uczniów, harmonogramu zajęć, możliwości sprzętowych. Służyć temu będą semina-ria, spotkania metodyczne, konsultacje z nauczycielami, metodykami, a także lekcje w wybranych szkołach.

Tak opracowane scenariusze, w znanej nauczycielom klasycznej formie, są pomocne w przygotowaniu i prowadzeniu konkretnych lekcji.

Formułowanie i rozwiązywanie pytań i kompleksowych zagadnień związanych ze zrozumieniem otaczającego nas świata fizycznego i naszej w nim obecności, które towarzyszą nam przez całe życie, pozwala przy okazji śledzić bardzo ciekawy inny proces - ewolucja intelektualna w trakcie dorastania. Często bowiem przez całe życie zmagamy się stale z tym samym zagadnieniem, o które intuicyjnie pytaliśmy we wczesnych latach. Inne jest jedynie podejście wynikające w najprostszym przypadku z poziomu nabytej wiedzy, metodologii i narzędzi intelektualnych stosowanych do rozwiązywania problemów. Ciekawość świata, umiejętność dostrzegania i formułowania zagadnień do rozwiązania, próby zrozumienia rzeczywistości poprzez umiejętne zadawanie pytań, są podobne do siebie na wielu etapach rozwoju osobniczego i gatunkowego, ale rodzą się bardzo wcześnie. Warszawski Tryptyk Edukacyjny poprzez skrypty pokazuje nie tylko potrzebę budowania silnych związków wiedzy z rzeczywistą przestrzenią, ale również pokazuje, że początki pracy akademickiej zaczynają się wręcz w przedszkolu.

Skrypty, w odróżnieniu od scenariuszy ukierunkowanych na konkretny przedmiot, są propozycjami wspólnego, międzyprzedmiotowego podejścia do formułowania i rozwiązywania kompleksowych zagadnień. Są w dużym stopniu inspiracją do poznania możliwości i potencjału własnego umysłu, zdolności intelektualnych i emocjonalnych, a także samodzielnej pracy ucznia, jako jednych z podstawowych celów edukacji. Proponowane materiały należy wykorzystywać wspólnie, ale rozdzielnie, na lekcjach z różnych przedmiotów stosownie do przedmiotowych podstaw programowych. Treści skryptów są dostosowane do możliwości szkół, nauczycieli i uczniów. W niektórych jednak przypadkach wyprzedzają podstawy programowe, uwzględniając kierunki rozwoju edukacji na świecie, rozwoju technologicznego i przemian cywilizacyjnych, w których uczniowie odnajdują się szybciej niż dorośli.

Często skrypty otwiera pozornie niewinne zadanie, by stopniowo i przyjaźnie wprowadzić ucznia w obszary poważnych zagadnień wymagającej pogłębionej wiedzy z poszczególnych przedmiotów.

Skrypty można dostrzec rozwijające się ciągi rozwiązujące dane zagadnienie etapami. Wiele zagadnień z kolei jest przedstawionych w zależnościach hierarchicznych co buduje atrakcyjną, dla ucznia i niezależnie dla nauczycieli, strukturę edukacji.

Skrypty odwołują się do kreatywności nauczycieli i uczniów. Stanowią one istotną pomoc i inspirację dla nauczycieli w samodzielnym opracowywaniu autorskich scenariuszy w ramach obowiązujących podstaw programowych.

Skrypty są propozycjami, które mogą być wykorzystane bezpośrednio lub zainspirować kolejne. Mogą być realizowane w czasie jednej bądź kilku lekcji i niekoniecznie w jednym ciągu. Istotnym elementem i wyróżnikiem skryptów jest wymiar międzyprzedmiotowy.

Warto zwrócić uwagę, że w podejściu problemowym często nie jest podany poziom edukacyjny, któremu dedykowany jest dany skrypt. Propozycje zawarte w opracowaniach są bowiem często atrakcyjne zarówno na poziomie szkoły podstawowej, jak i gimnazjum czy liceum - różnią się tylko innym podejściem czy poziomem rozwiązywania zagadnień, inną wiedzą. To nauczyciel i uczniowie wybierają z danego skryptu ten zakres zadań, który odpowiada poziomowi uczniów i podstawie programowej.

Scenariusze i skrypty Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego zostały pomyślane i przygotowane jako "oprogramowanie" edukacyjne i metodyczne trzytomowego, popularnonaukowego Tryptyku Warszawskiego. Nie ograniczają się przy tym do bezpośredniego i prostego przetłumaczenia na język lekcji treści zawartych w albumach. Jest to znacznie poważniejsza propozycja stworzenia nowej formy uczenia i uczenia się opartych na wykorzystaniu zdolności umysłu do operowania językiem informacji obrazowej i jednocześnie powiązanie wiedzy (rozumianej jako zasób informacji i mechanizmów dostępu do niej związanych z pamięcią) z realną przestrzenią.

W pierwszej fazie realizacji twórca Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego zaplanował cztery tomy materiałów metodycznych i propozycji lekcji, które istotnie różnią się koncepcyjnie.

Tom I - przykładowe scenariusze lekcji. Są to opracowania o formalnej strukturze, zgodnej z zasadami metodologii nauczania, gotowe do bezpośredniego wykorzystania na wybranych lekcjach. Materiały w tym tomie są przygotowane wyłącznie przez nauczycieli i metodyków.

Tom II - skrypty ułożone w logicznym ciągu tworzą przykład budowy podstaw zagadnieniowego programu edukacyjnego, a nie przedmiotowego. Opracowania, których głównym celem jest inspirowanie nauczycieli i uczniów do twórczego rozwijania i tworzenia własnych projektów na podstawie przedstawionych pomysłów zawierają propozycje od pojedynczych zadań, całych lekcji, po programy, a nawet organizację modelu funkcjonowania edukacji. Na podstawie wybranych fragmentów nauczyciele opracowują własne scenariusze lekcji - z niektórych skryptów można przygotowac nawet kilkadziesiąt scenariuszy.

Propozycje zawarte w tym tomie kierowane są nie tylko do uczniów i nauczycieli, ale również rodziców, władz oświatowych i władz miasta.

Tom III (część A, B, C...) - skrypty adresowane do ich młodszych kolegów ze szkół podstawowych i średnich zostały przygotowane przez studentów uczelni warszawskich uczęszczających na wykłady varsavianistyczne i z planowania przestrzennego prowadzone przez autora.

Autorzy skryptów zaledwie kilka lat wcześniej sami byli uczniami, a więc scenariusze, uzupełnione wiedzą zdobytą podczas studiów, są nie tylko nawiązaniem do czasów szkolnych, ale również wyrazem oczekiwań autorów od programów szkolnych i form prowadzenia lekcji na miarę współczesnej europejskiej szkoły.

Zapowiadają się kolejne publikacje prac studentów, tworzące wspólnie rozbudowaną serię tomu III (tom III A, tom III B, tom III C...).

Tom IV (część A, B, C...) lub dalszy - powstanie po włączeniu się szkół w przedstawiony projekt. Na materiał złożą się wyróżnione scenariusze bądź skrypty lekcji opracowane tym razem przez... samych uczniów we współpracy z nauczycielami, którzy wprowadzą ideę Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego do praktyki szkolnej.

W przypadku tomu IV, podobnie jak dla tomu III, planowana jest seria publikacji przygotowanych przez uczniów, oznaczanych wspólnym tytułem tomu z kolejnymi oznaczeniami A, B, C...

W planach są następne tomy (pojedyncze lub w postaci serii) - propozycje publikacji i różnych form działań na rzecz idei Warszawskiego Tryptyku Edukacyjnego.

Marek Ostrowski

Refleksje z lekcji o Warszawie

Pierwsze testowe zajęcia z lekcjami varsavianistycznymi dla szkół, podczas których wykorzystywane były albumy Tryptyku Warszawskiego, zostały poprowadzone w roku szkolnym 2007/2008. Prowadziła je m.in. Bożena Sienkiewicz - nauczycielka przyrody w Szkole Podstawowej nr 85 w Warszawie i doradca metodyczny przyrody i geografii. W zajęciach tych uczestniczyli uczniowie oraz nauczyciele - obserwatorzy. Realizowane były na lekcjach jednego przedmiotu, ale należy już na tym etapie podkreślić, że nauczyciele innych przedmiotów, którzy uczestniczyli w lekcjach wyrazili duże zainteresowanie sposobem ich prowadzenia i możliwościami interdyscyplinarnego ujęcia poruszanych zagadnień.

Poniżej zostały przytoczone refleksje zarówno prowadzącej lekcje, jak i przysłane do niej spontanicznie, zaraz po lekcjach, maile od nauczycieli-obserwatorów.

W roku szkolnym 2007/2008 prowadziłam w szkołach podstawowych i gimnazjach pierwsze varsavianistyczne lekcji przyrody i geografii, aby ocenić możliwości takich zajęć pod względem zarówno merytorycznym, jak i organizacyjnym, a jednocześnie ocenić zainteresowanie uczniów i nauczycieli.

Pierwsze lekcje były poświęcone tylko jednemu tematowi - starorzeczom i kępom wiślanym w Warszawie. Było to i tak wystarczające zadanie, ponieważ temat, na skutek zwiększającego się zainteresowania uczniów, rozrastał się z lekcji na lekcję. Uczniowie interpretując zdjęcia lotnicze poznawali przestrzeń swego miasta z niedostępnej dla nich perspektywy lotniczej. Radzili sobie z tym doskonale już na poziomie szkoły podstawowej. Z bardzo dużym zainteresowaniem analizowali pokazane im obrazy, praktycznie od razu rozpoznając miejsca. Z pasją i zaangażowaniem dociekali tego, co można zobaczyć, odkrywali na zdjęciach detale, rozpoznawali obiekty im znane, jak również te, które były dla nich nowe. Zwłaszcza, że w miarę kolejnych zajęć, lekcje były rozbudowywane o zdjęcia z przeszłości: z połowy, a potem nawet z początków XX wieku. Zaskoczyła mnie wnikliwość, różnorodność i wielorakość spostrzeżeń uczniów. Ich interpretacje, sposoby myślenia tworzyły bogactwo analizy i różnorodność punktów widzenia oraz odkrywanych prawd o współczesnej i historycznej Warszawie. Ponadto praktyczna weryfikacja spostrzeżeń zebranych w terenie i dzielenie się nimi na lekcjach były cennym doświadczeniem uczniów i sukcesem nauczyciela. Widać było, że żyją lekcjami i próbują przenosić je w rzeczywistą przestrzeń.

Lekcje wzbudziły bardzo duże zainteresowanie i sprowokowały uczniów do samodzielnego szukania dodatkowych wiadomości. Mobilizowały uczniów bardzo dobrych, jak i - co ważne - również tych słabszych, którzy także mogli wykazać się znajomością terenu, spostrzegawczością, umiejętnością czytania przestrzeni, sprawnością interpretacji. Wszyscy uczniowie zdawali sobie sprawę, że uczą się lekcji nie z podręcznika, ale z rzeczywistej przestrzeni miasta i doceniali tę innowacyjność. Efektem tych zajęć były wymierne wyniki w nauce.

Zdjęcia lotnicze okazały się doskonałym środkiem dydaktycznym pomagającym w pracy nauczycielowi, umożliwiającym skuteczną realizację treści przedmiotowych zapisanych w podstawie programowej.

Bożena Sienkiewicz
nauczycielka przyrody
w Szkole Podstawowej nr 85 w Warszawie
doradca metodyczny m. st. Warszawy w zakresie przyrody

Jestem pod ogromnym wrażeniem tego, jak bardzo takie zajęcia rozwijają u dzieci umiejętność spostrzegawczości, analizy i syntezy. Już sama praca z planem miasta doskonali te umiejętności, pozwala na szybkie zweryfikowanie wiedzy w praktyce oraz wykorzystanie jej na co dzień. Ten sam teren zobrazowany na zdjęciu pozwala na doskonałe rozwinięcie wyobraźni (tę "dawną Wisłę" było po prostu widać!). Jednego jestem pewna - będę realizować te zagadnienia na swoich lekcjach, posługując się zdjęciami lotniczymi Warszawy. Zaraziłam swoim entuzjazmem uczniów, udało się przekonać także dyrekcję, przystępuję zatem do działania.

Izabela Szajko-Magier
nauczycielka geografii
w gimnazjum nr 27 w Warszawie

Jestem zadowolona, że miałam okazję uczestniczyć w tej lekcji, ponieważ jest ona dowodem na to, że zajęcia w szkole nie muszą być nudne i nieciekawe. Tak przeprowadzona lekcja pobudza ciekawość poznawczą uczniów, wyrabia spostrzegawczość, umiejętność kojarzenia i wnioskowania. Interpretacja zdjęć lotniczych pozwala na poszerzanie wiedzy, dzieci uczą się przez dociekanie i analizowanie oraz wspólnie wypracowują wnioski. Jako nauczyciel z wieloletnią praktyką jestem zainteresowana prowadzeniem takich lekcji w swojej szkole oraz propagowaniem tej formy wśród innych nauczycieli, gdyż każdy może na tym skorzystać - nie tylko uczniowie, ale też nauczyciele.

Urszula Depczyk
nauczycielka biologii i przyrody
w Zespole Szkół Sportowych nr 70 w Warszawie
doradca metodyczny przyrody

Lekcja interpretacji zdjęć lotniczych uzmysłowiła mi, że dzieci mogą oglądać z lotu ptaka zdjęcia obszarów, które znają z autopsji. Jednocześnie te zdjęcia porównują z własnymi doświadczeniami dotyczącymi znajomości terenu, co pozwala zrozumieć, iż środowisko geograficzne jest nie tylko w podręczniku, ale... również wokół nich. Takie porównywanie zdjęć lotniczych, obszarów dobrze znanych uczniom z ich własną znajomością terenu, może ułatwić im również przyswojenie i utrwalenie umiejętności czytania mapy. Uczniowie zaczynają rozumieć, że każda sygnatura na mapie odpowiada jakiemuś konkretnemu obiektowi w terenie. Ponadto zdjęcia lotnicze są świetnym materiałem do pokazywania, jak w rzeczywistości wyglądają różne formy terenu, jakie są skutki procesów rzeźbotwórczych.

Tego typu lekcje uzmysławiają uczniom, że przyroda czy geografia to nie tylko lekcje teorii, ale również wiedza i umiejętności, które mogą przydać się w codziennym życiu, że to czego uczą się na lekcjach nie jest oderwane od rzeczywistości, tylko faktycznie wokół nich istnieje i zachodzi.

Agnieszka Zdziarska
nauczycielka przyrody i geografii
w Zespole Szkół Integracyjnych nr 62 w Warszawie

Spis scenariuszy